Aleksander Gieysztor (1916–1999). Szkic biograficzny : fragmenty
Aleksander Gieysztor urodził się w Moskwie 17 lipca 1916 r., ale jego rodzina wywodziła się z Litwy – z Płaskowicz na Nowogródczyźnie. Uciekając z porewolucyjnej Rosji, rodzice Aleksandra Gieysztora przenieśli się w 1921 r. do Warszawy. Miasto to stało się dla niego kolejną małą ojczyzną. W stolicy uczęszczał do bardzo dobrego gimnazjum Ludwika Lorentza, a w 1933 r. rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończył je w 1937 r., przygotowując pracę magisterską (Władza Karola Wielkiego w opinii współczesnej) pod kierunkiem Marcelego Handelsmana.
Po studiach odbył roczną służbę wojskową w 9. i 8. Pułku Piechoty Legionów w Zamościu i Lublinie.
W październiku 1938 r. (dzień po ślubie z koleżanką ze studiów – Ireną z Czarneckich) Gieysztor wyjechał do Paryża, gdzie gromadził materiały do pracy doktorskiej, ale przede wszystkim podjął studia uzupełniające w École nationale des chartes. W czerwcu 1939 r. Gieysztor pisał do swego mistrza: „zdecydowaliśmy się powrócić na wakacje do kraju, zwłaszcza że zostałem wezwany na ćwiczenia wojskowe od 8 sierpnia do 17 września r.b. W lecie trudno coś robić, za mało mamy pieniędzy, aby czekać w Paryżu niepewnej finansowo jesieni, która może przynieść różne rozwiązania sytuacji”. 1 września 1939 r. przyniósł, niestety, najgorsze rozwiązanie owej sytuacji.
Podczas kampanii wrześniowej Aleksander Gieysztor walczył na Lubelszczyźnie, gdzie został ranny. Udało mu się uciec z rosyjskiej niewoli i wrócił do Warszawy. Gieysztor zaangażował się w działalność konspiracyjną – przede wszystkim w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej. Oprócz tego uczył w tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej. Wykłady te traktował nie tylko jako przejaw patriotyzmu. Stanowiły one dla niego także namiastkę nauki, którą w czasie wojny trudno było normalnie uprawiać. W czerwcu 1944 r. Aleksander Gieysztor (por. Borodzicz/Walda) został kierownikiem Wydziału Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Podczas powstania warszawskiego był szefem sztabu przy płk. Janie Rzepeckim, kierowniku BIP. Po latach wspominał: „wyruszaliśmy na to powstanie ze ściśniętym sercem. Należąc do wąskiego grona poinformowanych przez »Janka« [Jana Nowaka-Jeziorańskiego], kuriera z Londynu, że powstanie nie ma wojskowego poparcia aliantów i nic nie wiadomo o wsparciu Związku Sowieckiego. Perspektywa powstania rysowała się w czarnych barwach […]. Ale pozytywnej alternatywy wobec decyzji nie było”. Po kapitulacji powstania Gieysztor dostał się do niewoli i ostatnie miesiące wojny spędził w obozach jenieckich (Lamsdorf, Gross Born, Sandbostel, Lubeka). W 1945 r. przede wszystkim pod wpływem Tadeusza Manteuffla Gieysztor zaangażował się w odbudowę Instytutu Historycznego UW.
Z Uniwersytetem Warszawskim Gieysztor był związany do śmierci. Tutaj uzyskał habilitację (1946 r.) oraz został profesorem nadzwyczajnym (1949 r.) i zwyczajnym (1970 r.). W latach 1955–1975 był dyrektorem Instytutu Historycznego, a przez pewien czas, już po październiku 1956 r., także prorektorem Uniwersytetu Warszawskiego (1956–1959). Po przejściu na uniwersytecką emeryturę (w 1986 r.) wciąż prowadził w IH UW seminarium doktorskie (aż do śmierci), a przez kilka lat także seminarium magisterskie (do 1990 r.). Związki z macierzystą uczelnią wydawały mu się najważniejsze.
Od początków lat 70. w planach naukowych i życiowych Profesora pojawiła się nowa wielka idea. W 1971 r. został członkiem prezydium Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Oficjalnie Gieysztor został mianowany na dyrektora Zamku Królewskiego w Warszawie 14 lipca 1980 r. i funkcję tę pełnił do 1991 r. Po odejściu na emeryturę wciąż był ściśle związany z tą instytucją. Miał tutaj swój gabinet, był także (od 1992 r. do śmierci) przewodniczącym Rady Muzeum Zamku Królewskiego w Warszawie.
Uniwersytet Warszawski i Zamek Królewski w Warszawie – miejsca, w których łączył swe zainteresowania naukowe ze służbą publiczną – Profesor cenił najwyżej i był z nimi najbardziej związany emocjonalnie. Z racji posiadanego autorytetu naukowego, erudycji, wybitnej inteligencji, zdolności organizacyjnych, ale także z powodu ujmującej osobowości, ogromnego uroku osobistego, taktu i umiejętności mediacyjnych Aleksander Gieysztor zasiadał w licznych gremiach naukowych i społecznych. W wieku zaledwie 33 lat, w marcu 1949 r., został zwierzchnikiem trzyosobowego zespołu zarządzającego Kierownictwem Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Było to ogromne przedsięwzięcie interdyscyplinarne, angażujące przede wszystkim archeologów i historyków, ale także przedstawicieli innych dyscyplin naukowych. Po rozwiązaniu Kierownictwa Badań (1953 r.) Gieysztor był jednym ze współtwórców Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Równocześnie włączył się w prace Instytutu Historii PAN – kierował m.in. Pracownią Nauk Pomocniczych Historii/Edytorstwa Źródeł Historycznych (do 1968 r.). W 1980 r. wybrano go na prezesa Polskiej Akademii Nauk. Zajmował to stanowisko w latach 1981–1983, a później także 1990–1992. Należał również m.in. do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (a w latach 1986–1991 był jego prezesem) oraz Polskiej Akademii Umiejętności. Od 1965 r. był członkiem zarządu Międzynarodowego Komitetu Nauk Historycznych (Comité international des sciences historiques), a w 1980 r. został wybrany (na pięcioletnią kadencję) na prezesa. Do końca swych dni Aleksander Gieysztor był aktywnym uczestnikiem wielu konferencji i spotkań, pracował również nad drugim wydaniem książki Zarys dziejów pisma łacińskiego oraz nad rozszerzoną wersją Mitologii Słowian. Pod koniec czerwca 1998 r. pisał z Rzymu do Brygidy Kürbisówny: „tonę w erudycji, dwa tygodnie tylko na czytanie, bez wykładu, bez konferencji, to odmładza”. Niestety, wkrótce później nastąpił wylew, który na wiele miesięcy go sparaliżował i doprowadził do śmierci 9 lutego 1999 r. Podczas pogrzebu padły słowa dobrze podsumowujące życie i działalność Aleksandra Gieysztora: „Rzeczpospolita utraciła jednego z najwybitniejszych obywateli”.
Pełny artykuł dostępny jest tu:
Piotr Węcowski, Aleksander Gieysztor (1916–1999). Szkic biograficzny.